XLSC:- ¿En qué ano coñeceo a Pepe Suárez?
LT:- Eu coñézoo en Punta del Este cando cheguei.Eu cheguei no ano corenta. Aínda eu vivía en Montevideo e il estaba en punta del Este.Eu oíra falar del aos meus amigos de Montevideo,todos galegos claro está e me falaban moito de Pepe Suárez e eu vira xa fotografías del pero nunca tivera un contacto directo con il ate que pasaron varios anos da miña estadía xa que il non viña por Montevideo e eu tampouco ía a veranear a Punta del Este, posto que Punta del Este era como o Biarritz ou o San Sebastián de aquí de Europa e practicamente os uruguaios non ían a Punta del Este,xa que os que ían eran os arxentinos e máis concretamente os porteños.Alí crearon unha sociedade moi sofisticada e alambicada,moi presuntuosa e il era o fotógrafo de moda desa sociedade e era un pouco o neno bonito desa sociedade posto que era o que retrataba a tódalas persoas importantes sobre todo mulleres entre as que tiña gran predicamento.
Eu debino coñecer no ano 1947 0 1948.Eu cheguei ao Uruguai no 40 pero por unha desas cousas faláronme moito ,Canaval … ¡Porque si Pepe Suárez…! ¡Cando veña..! pero il non viña a Montevideo. Pero un día por unha casualidade coincidimos nun café ou nalgún outro sitio. Presentáramo e a partir dise momento tiven unha amizada francamente estreita xa que coincidiamos en moitas cousas.
Il era un espírito moi aberto,moi liberal ,moi culto,moi universalista, sendo ao mesmo tempo profundamente galego e amador do galego.Era un home que sentía a súa terra e en iso tamén coincidiamos.Foi cando comezou a mostrarme a súa obra,boa parte da súa obra.
XLSC:- ¿ Que contacto tiña co mundo nacionalista?
LT: -Il era un espírito francamente identificado co problema da Galiza e do desenvolvemento da cultura galega e cun interese con todo o referente a Galiza non politicamente pero si estaba entrañablemente unido.Entre nos falábamos galego e tamén cando nos escribiamos escribiámonos en galego. Eu tiña cartas, que perdín , sempre, desde que nos coñeciamos,escribíame desde Punta del Este xa que tiven unha relación especial a raíz da publicación dos dous primeiros tomos da Historia de Galiza que dirixiu Otero Pedrayo e que correu cos gastos de edición Don Manuel Puente.Entón para esa edición víñanos moi ben unha serie de fotos que puideramos chamar etnográficas que il tiña. Il entregoume para esa edición,pagándolle evidentemente os correspondentes dereitos,unha serie de fotografías que están hoxe no libro.
Despois ,como lle digo, cando eu ía a Punta del Este tíñamos longas conversas,e il tiña un espírito profundamente galego e interesado ,como ben o pode revelar a súa obra. Ao fin e ao cabo a súa obra ,unha gran parte da súa obra,sobre todo unha gran parte da primeira etapa de antes de ir ao Xapón ,pois, era unha verdadeira etnografía galega.Sen esquecer os seus valores artísticos que tamén eran grandes.
Un bo día díxome que se ía ao Xapón e eu pregunteille que ¿como era iso? E il contestoume que lle interesaba moito ver aquel mundo que lle atraía e entón organizou a súa viaxe ao Xapón
XLSC:- ¿Por qué vai ¿ ¿Era unha persoa que ía buscando ,como vostede dixo nunha conferencia,a espiritualidade a paz oriental?
LT:- Il atopábase alí en Punta del Este nun equilibrio inestable nunha situación ambígüa xa que por unha banda, sobre todo no verán, cando viña toda a porteñada,como se dicía alí,il era unha das vedetes da sociedade porteña de Punta del Este.Iso formaba parte un pouco da súa actividade profesional,posto que como fotógrafo de moda e sociedade pois tiña que frecuentar. Pero ademais para aquela xente Pepe Suárez era un personaxe atractivo ,interesante e que os levaba dun lado para outro e que tiña as súa aventuras amorosas etc. Con todo isto il estaba nunha posición ambigua posto que il por dentro era un home máis ben introvertido,profundo,cheo de espiritualidade e xustamente buscaba amizades como a miña onde puidera satisfacer ese afán de profundidade e poder falar de temas importantes.Temas que lle preocupaban, lle inquietaba. Un deles o tema de Galiza pero tamén outros que eran as últimas moradas ou penetracións do espírito. Il era un espírito profundo.
XLSC:- ¿Il era créente?
LT:- Il non era créente pero il era un home que estaba fondamente preocupado por tódolos problemas espirituais e por tódalas cuestións do destino do home ,
do papel do home nesta vida.Era un espírito profundo. E de todo isto falábamos algunhas veces.
Il farto daquela vida frívola, galante, superficial, amable ,pero tamén cos seus problemas e fuxir polo menos por algún tempo desa vida díxome: ” Eu necesito un período de paz de sosego,de tranquilidade espiritual e de cambio de ambiente e vou ver se no Oriente atopo esa paz e ese acougo, esa dozura, esa penetración ,diríamos budista e voume por unha temporada aproveito para facer o meu labor profesional de fotografar aqueloco seu ambiente”
Il deixoume en depósito, para que llo custodiase ,un mapa antigo de Galiza que é un mapa moi coñecido, o mapa feito por…baixo a dirección de Ojea,o mapa que chaman de Ojea e que il coidaba e que tiña como unha veneración ,cousa que revela tamén que o seu amor por Galiza era profundo.Tiña aquel mapa como un icono.E así como me regalou naquela ocasión varias fotografías de ambiente,a parte das que compráramos para o libro,díxome que me deixaba como regalo isto que teño gardado.Eran unha fotografías de mariñeiros, labregos.
“Este mapa non cho regalo porque lle teño moita veneración, deixocho en deposito e cando volva devolvemos”
Alá estivo il unha temporada dedicado a súa sofrosine a súa serenidade espiritual,en galego chámase xor, en grego chámase sofrosine,en búlgaro chamase quef,xa que estiven tres anos en Bulgaria e tamén falo o búlgaro e nesa zona de oriente estiman e practican esa quietude espiritual e ordinariamente fano,despois dun baño.Alí báñanse moito a diferencia dos occidentais doutros tempos,tradicionalmente hai baños públicos,como ben se sabe ,moi abundantes,ate nos pobos pequenos.Entón é moi usual ir a tomar un baño e cando un toma un baño,primeiro un enxabóase e despois se bota na piscina e eso é facer o quef ,están flotando agarrados así a unhas barras , e están así un longo rato e eso e facer o quef ,eso é a sofrosine dos gregos tamén e é tamén o que fan os xaponeses e os budistas, con baño ou sen baño,pero é para ter o espírito tranquilo durante un rato.despois hai posturas como vostede ben sabe, posturas budistas para ter o corpo o máis frouxo posible e entón dedicarse a eso.
O feito é que el estivo no Xapón unha temporada fixo as súas fotografías e un bo día me chama e me di “¡ Estou de volta!….. ¡Home!…¡Tal! …”.Devolvinlle o mapa e entón empezoume a contar toda unha serie de cousas e me dixo que fora un día por Punta del Este.Fun a Punta del Este e cal non foi o meu asombro cando vin a súa casa convertida nunha casa xaponesa.Coa campaniña da entrada , con un lagoíña pequena con flores.Era todo , todo …con eses papeis…era unha casa xaponesa e díxenlle “¿Pero que fixeches aqui?” e respondeume “ Para o sosego hai que ter unha casa como a teñan aqueles e eu tratei de converter a miña casa nunha casa que se parecera un pouco a aquelas casas xaponesas.
Ben alí estivo unha temporada e un bo día avisoume que se viña para Galicia.
XLSC:- Vostede usou dúas palabras para definilo que son unha persoa firme e resolta ¿en que sentido os usa vostede?
LT:- Ben era un home que tiña precisamente porque era un home profundo e superior, cando decidida facer unha cousa,tomar unha decisión ,era dunha enerxía sen espaventos. Como cando decidiu irse ao Xapón ou Cando decidiu volver a Galicia ou cando decidiu facer esto ou aquelo ou o de máis alá.Era un home dunha vontade sen espaventos,era verdadeiramente un home superior.Eu nos meus longos anos de vida que xa teño xa e nos moitos ambientes nos que vivín e nas situacións diferentes , pódolle dicir que non chega a unha ducia os homes que eu coñecín e como diría Unamuno: todo un home .Ao mesmo tempo humano e enérxico,compasivo e firme e duro sobre todo consigo mesmo.Deses homes era Pepe.
Desde logo que era un home superior sen espaventos e ademais con unha extraordinaria modestia, non quería faire étalage (alardear)como dirían os franceses.Non quería a exhibición , non quería andar presumindo. El que houbera podido pola súa capacidade de artista de fotógrafo e de espírito e máis naquel ambiente banal,frívolo exhibicionista no que polas circunstancias se movía, el era un Home reservado,cala e profundo.Eu dígolle que era un deses poucos, unha ducia de espíritos superiores que eu coñecín ao longo da miña vida.
XLSC:- ¿ Era unha persoa culta, que lera moito?
LT:- Ben non era libresco,no senso de que non era deses que están constantemente citando..¿Por qué como di fulano…? ¿Por qué este escritor…? Non era libresco.Se o home tiña e tiña unha gran cultura non a exhibía.
XLSC:-Eu na súa biblioteca ,cando morreu,ben suicidouse..
LT :- Si…si…si.. suicidouse botándose a un río…afogándose.Esa é a noticia que eu tiña..
XLSC:- Non, el morreu na Guarda ,onde morre o río Miño.Morreu case día por día que Don Miguel de Unamuno. Unamuno morre o 30 de decembro e il morre o 4 de xaneiro.Tomou barbitúricos,il apareceu morto nun hotel da Guarda..
LT:- ¿Pero non se botou o río?
XLSC:- Morreu na habitación dun hotel.
LT:- Entón informáronme mal ou me dixeron o do río Miño….
XLSC:- Se o seu irmán Paco usa a frase: onde o río morre facéndose un pouco océano. Eu tamén o escribín que el vai morrer ao lado dos mariñeiros que tanto paseara polo mundo adiante.Il xa intentara en Ourense no Hotel Miño Abrirse as venas.
Como lle dicía eu atopei cousas de Ortega y Gasset de Azorín e de Unamuno, moitos libros.E lendo en Ortega a concepción que el tiña do home hai moitas cousas que me cadran no seu pensamento.Por exemplo estar en contra da mediocridade da pedantería,ser un home profundamente culto e intelectual para poder discutir,para facer frente aos ¡Viva la muerte ¡ de Millan Astray
¿Qué me pode dicir de todo isto? ¿ había algo de orteguiano?
LT:- El como eu somos da xeración de Ortega e Unamuno e todos eses autores dos que fala que atopou na súa biblioteca, foron os que nos deron de mamar, a tódolos os que nacemos na primeira década do século.Nos vivimos das súas ensinanzas ,das súas ideas , dos seus libros.Por iso un reflexiona…fixese que reflexionar é un verbo que etimoloxicamente fala de reflexo, é dicir..nos percibimos algo que ven de fora e se reflicte en nos. Entón reflexionamos e as luces que se reflectían en nos viñan xustamente de dúas figuras que eran Unamuno e Ortega enfrontados en parte e entón dise enfrontamento reflectido en nos viña tamén a pugna interior posto que o home tamén é dialéctico .E dicir o home ten dentro del unha loita. O que lle dicía del que era ao mesmo tempo un home de sociedade e un home introvertido, isto era consecuencia xustamente de toda a formación espiritual que nos tivemos e probablemente tamén dunha conformación orgánica , orgánica, psicolóxica .Pero non me estraña nada e se vostede vai a miña biblioteca atoparase tamén cos mesmos libros que vostede atopou na súa biblioteca. O espectador e a Revista de occidente eran o noso breviario.
XLSC:- Si esa idea que tiña Ortega do home el a tiña tamén….
LT:- Mire, il era un aristócrata ,no bo sentido da palabra, quero dicir que era un espírito elegante, esencialmente elegante. Il está esencialmente vinculado a Rebelión das masas. Na Rebelión das masas é de onde se centra. Aquela España,máis que a de agora, era dunha vulgaridade tremenda e repelente,e non só ao nivel do pequeno burgués,xa que eso o é en tódalas partes.Eu vivín en moitos países e lle podo dicir que son bastante parecidos e que cando falamos de que ¡Ah porque iso so pasa en España..! ¡Ah por que en España eso e o outro…! E a corrupción ,diremos que a corrupción a mediocridade a vulgaridade o egoísmo etc. Dáse en países que teñan tanta fama de homes de países tan disciplinados como Alemaña.eu estudiei,fun alumno da universidade de Berlín e pódolle dicir que todas esas fantasías que corren sobre Alemaña por parte de quen non estivo alí,ou por lo menos non entraron a fondo, o home é igual en todas partes.polo menos o home occidental.O home que depende da cultura grega ou romana. O home de África ou de Extremo Oriente, non sei , aí non entro.Pero o home que coñecín en Francia,Italia,Alemaña, en EEUU en toda Iberoamérica,son iguais,son iguais. E as circunstancias económicas son as que fan que un pais prospere ou deixe de prosperar….
XLSC:-¿Nas conversas que tiñan ,criticaba moito a eses pseudointelectuais?
LT:- Non. Ben criticaba pero con moita suavidade e dicir daba a súa opinión pero no era agresivo no sentido, diriamos, celtibérico .El era todo un home elegante.Se hai unha palabra que o poida describir é que era un home espiritualmente elegante. E tamén aínda que o seu físico non o axudara tamén na súa forma de vestir a nas súas maneiras era elegante. Aínda que era como eu,máis ben pequeno.
XLSC:- ¿Falaban vostedes de política?
LT:- Il non falaba moito de política pero era un home liberal, republicano…Absolutamente.
XLSC:- Il sempre estivo vinculado a medios nacionalistas como as reunións con Seoane na Arxentina. Podería ter coñecido a Castelao.
LT:- Si o coñecía.Falaba del pero fundamentalmente falábamos doutros temas. Il con quen tiña moita relación por exemplo era coa figura,dende o punto de vista económico e social máis destacada do Uruguai que era Jesús Canabal. Jesús Canabal que era de ….de Padrón ..do santuario que está ao lado..de Iria Flavia.Ben Pois Canabal, foi un destes emigrantes dun talento extraordinario para os negocios que chegando como chegou sen unha cadela,terminou montando no Uruguai unha empresa , unha fábrica de papel ..Laiposa , que fabricou precisamente o papel para a edición de la Historia de Galicia de Otero Pedrayo ,que eu ordenei posto que eu tiven o meu cargo a edición , e o papel proporcionoume il. Ben pois este empezou vendendo sobres que il mesmo facía cunha guillotina e de aí foi ampliando o seu negocio ,nunha pequena papelería chegou a fundar Laiposa unha fábrica de papel importantísima, a máis importante de Uruguai ,pois este Canabal era moi amigo de Pepe Suárez e Pepe tiña moita relación con il xa que era tamén un espírito…como home de negocios…un pouco o de Isaac Diaz Pardo e ao mesmo tempo tiña preocupacións políticas,intelectuais, espirituais e por Galicia, sobre todo por Galicia e il e Don Manuel Puente foron os mecenas de tódalas actividades galeguistas que se fixeron alí, empezando polo mantemento de Castelao, arranxarlle a vida a Castelao.
XLSC:- ¿Il falaba con vostede de súa saída de Galicia? Eu no seu día falei con Colmeiro, e pregunteille se os dous saíran por Lisboa, xa que hai moitas versións da súa saída.
LT:- Non diso nunca falamos. Como lle digo eu coñecino tardiamente en Punta del Este polas razóns que lle dixen e eu non ía moito a Punta del Este , pero cando o coñecín como lle digo tivemos unha amizade moi estreita e sempre que il viña a Montevideo ou eu pasaba por Punta del Este, estábamos sempre xunto e falando destes problemas dos que lle falei.
XLSC:- ¿Faloulle algunha vez da película Mariñeiros que fixera?
LT:- Faloume pero non con moito detalle. Faloume de que fixera esa película.Il considerábase tamén cineasta.
XLSC:- ¿Chegou a ver a película?
LT:- ¡Non eu non a vin !
XLSC :- ¿Sabe vostede se se pasou na Arxentina, posto que aínda non a localizamos?
LT:- Si que se estreou. Faloume de pasada .Dicíame “Eu non so son fotógrafo eu tamén son cineasta e cando poderei ver a película.Ben xa a veremos algún día. Il era un pouco poeta,moi poeta, un poeta da fotografía.
XLSC:- ¿Vostede oíu falar a alguén da súa fotografía?
LT:- Críticos non, pero persoas falando por este Canabal que me eloxiaba a Pepe Suárez como alguén marabilloso.Iso era tema corrente cando falábamos das fotografías de Pepe Suárez entre os galegos da Prata sempre era tema de eloxio.
XLSC:- ¿Vostede viu algunha exposición del?
LT:- Non , non fixo ningunha exposición aquí en Montevideo,non sei se fixo algunha en Buenos Aires.
XLSC:-Tiña unha casa que se chamaba o Yelmo de Mambrino.¿Por qué podería este nome?
LT:- Ademais a casa era o Yelmo de Mambrino xa antes do amaño xaponés.
XLSC:-A presencia de Don Quíxote está patente nos libros que ten na súa biblioteca, pero cando il volve a España fai a serie por terras de La Mancha. Il parte a busca de Don Quíxote e só atopa Sanchos Panza…Il dicía que si Cervantes se levantara volvería escribir o Quíxote…. e enfadouse moitísimo con toda esa miseria ,deixadez que se atopou aquí. O aspecto sentimental que atopamos no Quíxote de partir a busca de Dulcinea atopámolo en Pepe que se ten que ir sen a súa muller e eso o sume na soidade.Todas estas semellanzas ¿poden ser o punto de partida de pórlle O Yelmo de Mambrino?
LT:-Ben O Yelmo de Mambrino ,como vostede sabe era a idealización dunha realidade vulgar.Na bacía de barbeiro, na vulgar bacía de barbeiro,Don Quíxote ve o Yelmo dun Cabaleiro andante.Entón isto é a transposición do vulgar no sublime , no ideal e ese é o sentido que debía ter cando il lle puxo o Yelmo de Mambrino. E dicir do vulgar ao fantástico, ao ideal máis irreal se se quere non real pero fermoso. O home vivía como xa lle dixen nun ambiente falso. E el quería ver a través desa falsidade,facer unha vida ainda que fora ilusoria, pero ideal ou idealista.
XLSC:- Outra das cousas que manexa vostede é a vinculación que fai co grupo de Ourense.E vostede di que fannos vivir unha realidade máxica,algo irracional e máis alá das aparencias.¿O de máxica…..
LT:_ Como o do Yelmo de Mambrino.. se máxica.
XLSC:- ¿Coida vostede que este aspecto máxico existe nas súas fotos?
LT:- Por suposto.O home busca unha transcendencia..pero dende o comezo, en toda a súa obra.Il vai máis alá do sentido real… realista e a proba é que as súas fotografías están cheas de espírito. Il toma a realidade que é naturalmente material e a transforma e dálle basicamente un sentido idealista e ese é o encanto da súa fotografía, xa que non é o fotógrafo que se reduce a recoller o real senón que no real trata de buscar un sentido que vai máis alá da aparencia física da aparencia material. Unha ollada dunha muller , dun labrego ou dun mallador…vostede ve que hai algo máis que a toma do feito real. E iso é o poeta.Porque ¿qué é o que fai o poeta?. O poeta toma a realidade e a traspón e lle busca un sentido que a realidade terá ou non terá pero il llo da e eso é o que el fixo coa fotografía e o marabilloso é que fixera poesía coa fotografía. Xa que ademais de ser documentos etnográficamente moi valiosos ademais teñen un sentido transcendente, que é ao que eu quería facer alusión cando falaba de máxico.
O grupo de Ourense é sinxelamente… o espírito do grupo de Ourense é o afán de buscar e ade atopar unha Galicia ideal, soñada , desexada a través dos elementos materiais, as veces ingratos, a veces duros , as veces mistificados, a veces desnaturalizados polas circunstancias históricas.Unha Galicia Ideal, Unha Galicia, unha Galicia soñada, descuberta a través da dura , a veces triste , ingrata realidade presente.Esto é o espírito da xente de Ourense. E este mesmo espírito é o que tiña Pepe Suárez.
XLSC:- ¿Quen segundo vostede configura este grupo?
LT:- Ben…tódolos os de Ourense, de Ourense e fora de Ourense. E da miña época tódolos os que fixemos o Seminario.Todos os que fixemos o Seminario, todos víamos a través da triste ,decadente, esquecida, desnaturalizada realidade presente unha Galicia ideal e que podería chegar a realizarse polo menos en parte..e en parte realizouse. E eso é o que nos movía a xente do Seminario e a xente do grupo NOS de Ourense e a Pepe Suárez que como espírito independente un pouco o filibusteiro que ía pola súa conta e dicir que non aceptaba cánones nin regras, pero que no instinto estaba identificado con esta tendencia que nos movía a todos.O mesmo que aos da Coruña .A xente da Irmandade da Coruña etc…Os de Pontevedra…Lousada Diéguez, Castelao, Filgueira …É eso é o que hai que buscar e dicir a través da realidade que as veces é pobre e no caso de Galicia era unha realidade humillada desnaturalizada, esnaquizada, en parte polos alleiros, polos fillos..polos malos fillos de Galicia que consentiron o afundimento dunha cultura que era na Idade Media unha marabilla e que tiña unhas perspectivas extraordinarias e que a finais do XV comezos do XVI por unha serie de circunstancias vense abaixo.Pero sobrevive, diríamos dunha maneira oculta sobre todo nas masas labregas …mantense o idioma ,mantéñense unha serie de costumes , tradicións .. espírito de modo de vida que logo os homes do Rexurdimento…. Murguía e compañía e a miña parente Rosalía etc.. levantan, poñen en pé, dan os primeiros berros e logo continuamos , continuamos deste xeito.E é así como as comunidades culturais levántanse, non das súas cinzas pero si das súas ruínas e eso é o que quixemos facer, e o que fixo o grupo NOS e o que fixo o grupo do Seminario e o que fixo a xente da Irmandade e o que fixo Pepe Suárez. Porque a obra de Pepe Suárez é unha das achegas máis importantes ao rexurdir de Galicia que se fixeron e sobre todo orixinal xa que é nun eido onde non se fixera antes nada. E dicir recoñecer graficamente todos estes elementos rectos de un vivir que se afogara, se empobrecera , que se calcificara.
XLSC:- Vostede di que non se fixera nada en galicia…
LT:- Había fotógrafos, pero ningún deles co sentido, en xeral eu falo en xeral,non digo que non houbera algún outro fotógrafo que recollera tamén ambientes, zonas e personaxes…pero digo dunha maneira total , dunha maneira tan completa, tan idealista como Pepe Suárez, ningún.Il ía moito máis alá da realidade, era moito máis que a realidade.Mire o ceo esta foto é un poema e como esta tantas outras ,con este fondo de nubes , con esta humildade a humildade da expresión das caras. Aí esta toda la Galicia mariñeira que eu coñezo ben xa que son de Viveiro e crieime e fun a escola cos fillos destas xentes.
XLSC:- Vostede fala de amargura e sufrimento.É unha das características…
¿Vostede non cree que est amargura e sufrimento era a forma de levar a súa vida?
LT:- Coido que non tanto. Il reflectía a vida destas xentes que foron as que conservaron a esencia do seu pobo e da súa xente e il descubría o que había no máis profundo deles e il o reflectía co instrumento que tiña nas súas mans que non era outro que a cámara fotográfica.
XLSC:- ¿IL dáballe importancia a fotografía? ¿Consideraba á fotografía como unha arte?
LT:_ Por suposto.Pero tamén….il consideraba a fotografía como un arte cando se utilizaba a fotografía como arte,pero do mesmo xeito cando se utilizaba a fotografía como mera técnica e dicir superficialmente por moi boa que fora a técnica non lle daba importancia ningunha.Eu por aquele s tempos intereseime pola fotografía e comprei unha Rollei Flex e vin que tamén se facían natures mortes(naturezas mortas) cuns cantos obxectos cunhas pipas, unhas caixas, e as fixen , e mostreillas a il e il que era moi sincero díxome “Todo esto son banalidades,todo esto fano moitos fotógrafos tanto de profesión como de afeccionados que poñen esto unha lámpada,un libro debaixo pero non teñen alma,non é máis que unha banalidade e dicir hai algo de snobismo”.Todo isto díxomo a min que acaba eu de facer imitando o que eu vía …”eso non conduce a nada , a fotografía hai que buscarlle a alma”.O desprezo con que as recibiu….cando eu cría que ía dicir “ ¡Ah que ben están! ¡Non están mal!. A verdada é que non lle daba ningunha importancia técnica sendo il un gran técnico. Pero dicía que a técnica non é suficiente, hai que buscar outra cousa…o alma.
XLSC:- ¿Faláballe a vostede da súa amizade con Unamuno?
LT:- A min regaloume a foto fe Unamuno sentado frente ao Tormes.Esa foto serviu de banderín de enganchedos unamunianos.Il iá atertuli que Unamuno tiña nun café en Salamanca e era moi amigo de Unamuno e Unamuno queriao moito,segundo me contou.
XLSC:- ¿Pódeme falar vostede do rigor formaL que atopamos nas súas fotos?
LT:-Il era un gran técnico fotográfico e era un home dun gran rigorismo …e ademaís non hai que esquecer que il fixo tamén fotografía comercial,e dicir fotografía social, vamos chamarlle así.Il fíxolle fotografías a toda a hith life de Punta del Este.Il era o fotógrafo de moda.Il era un gran técnico pero era moito máis….
XLSC:- Volvendo sobre a súa vida alá, xa me dixo que coñecera a Castelao….
LT:- Si, si claro. Il vivía un pouco recluido. A súa vida era un pouco a do ermitaño, durante todo o ano e no veran púmase en relacioón con toda a xente de Punta del Este que eran porteños fundamentalmente. Apenas viña a Montevideo. Punta del Este quedaba reducido no inverno a unha pequena vila,mantras que no veran era unha explosión.Vivía nunha cas que non daba ao mar.Era un pequeño lugar afastado, tal como eu a vexo…Il vivía cun can que se chamaba Mambrino e era marabilloso e me dicia del que era un ser humani.Un neno de oito anos. Eu enténdome con el como cun neno de oito anos que non lle falaba pero facía toda unha serie de xestos.
XLSC:- Vostede coñeceu a algúns dos seus amigos de Punta del Este.En concreto cando o seu can lle escribe unha carta cando il está no Xapón dalle recordos de El Gordo e Margarita…
LT:- Non sería Margarita Xirgú.Xa que ela vivía en Punta Ballena que está ao lado, ao lado, e o Gordo pudiera ser o marido que era ….Ortin?. Pero no era moi gordo..Punta ballena é o belneario anterior a Punta del Este e alí hai un parque dun Señor Lucich? Que fixo con especies de todo o mundo con especies vexetais de todo el mundo que lle pedira aos consignatarios de barcos , e este señor como era consignatario de barcos a todolos buques que pasaban por Rio de la Plata lles pedía que troxieran especies vexetais de tódolos paises…. plantas raras e il as plantaba.. é hoxe é un parquye marabilloso por uqe hai toda clase de especies vexetais das maís estrañas.Bon Pois en esta zona que se chama Punta Ballena que entra no estuario do Rio de la Plata, alí Margarita Xirgu, cando se reteriou, fixo unha casa que daba o mar, fíxolla este arquitecto catalán Boffil o pai do Boffil actual, que tamén estivo alí unha temporada de refuxiado,fíxoille un chalet marabilloso que tiña dentro árbores, e esta preto de Punta del Este. En realidade a casa de Pepe Suárez estaba un pouco antes de Punta del Este….. Pero se fala dalgunha Margarita ben poidera ser… Pero hai moitas Margaritas.
XLSC ¿ El disfrutaba deste ambiente?
LT.Dentro da maneira que el disfrutaba das cousas, que era máis ben cara adentro e non cara afora.Era un home introvertido ainda que moi bon amigo.Eu teño probas de xenerosidade de cousas que me deu e sen embargo era un home moi introvertido ,entendámonos non egoista , introbertido.O seu mundo interior dominaba sobre o exterior.Agora ben non rexeitaba o exterior e cando era necesariuo el sabía mopverse en medio das relacións sociais.
XLSC: ¿Vostede sabe algo se tivo unha relación con Maruja Mallo? Maruja Mallo tamén viviu en Punta del Este
LT: non teño nen idea.Agora ben Maruja Mallo tiña relación con todo o mundo, de modo que é casi seguro que tivo relación con ela.
XLSC: dado que Maruja Mallo tiña unha obra moi vangardista e moi dacorde coa súa época e por outra banda José Suárez tamén tiña unha linguaxe acorde coas correntes vangardistas da época….
LT: Bon desto non sei nada…pero na súa obra non hai dúbida que a revolución fotográfica principalmente de alemans e franceses, estaba presente. El estaba oa tanto do que se facía en fotografía de creación, no técnica, de creación.Estou seguro que el coñecía atodoilos fotógrafos como Man ray , el os coñecía. Agora ben desto non falábamos, falábamos maís ben de Galiciua, Unamuno de Ortega e despois das cousas do Rio de la Plata de Montevideo de Uruguai.
A última vez que o vin , como lle digo foi cando estiven na súa casa e a vin transformada en casa xaponesa e el me falaba do Xapón das cousas que tiña admirado pero tamén das cousas que o decepcionaran.
Il contábame que había dous Xapóns .Un o Xapón profundo e o outro que é o imitador de occidente, que agora tanto ten e que fai que o Yen esté a cabeza das moedas.Para mal deles.
XLSC: ¿ sabe vostede algo da súa relación con Pérez de Ayala?
Hai unha carta moi bonita del a Pepe cando se vai para o Xapón….
LT. Deso nunca falábamos..
XLSC: ¿ E de Colmeiro?
LT: De Colemiro falábamos de pasada . Amigo dos dous pero non tíñamos unha conversa centrada nel..Eu vía a Pepe Suárez como unha persoa fora do normal. A visión que eu teño del, que conservo del, é fragmentaria. A miña visión é unha visión moi fermosa, encantadora.Foi breve pero fomos moi bons amigos e falamos de temas diversos e era un encanto falar con el. Era un espítitu superior deses que un atopa unha ducia ao longo da súa vida.
XLSC: Vostede entende esta desilusión que lle entra cando el regresa a España no 59….?
LT: O erro del foi voltar.Porque e España desa época non era para el . El cometeu un erro volvendo anticipadamente.Se tivera volto dez anos despois sería outra cousa.Entroulle unha depresión posto que o seu espíritu non ía coa España daquela época .
XLSC: ¿Un dos consellos que me daba cando eu o vía por Allariz ou Ourense e como eu estaba naquela época en Francia de lector de español era que non voltara que me quedara alá ou me fora a Inglaterra…?
LT: El non se podía atopar ben aquí .O espíritu seu era diametralmente oposto ao que sinceira ou insinceiramente dominaba aquí. Había moitos que non estaban co tono oficial corrente pero o soportaban como podían e escurrian o vulto….El era ou todo ou nada . El estaba ou ben ou mal e se non estaba ben estaba mal.Nese sentido era dunha pureza e dunha intransixencia total.Foi un erro a súa volta.
XLSC: Das poucas ledicias que el tivo foi cando participou no proxecto de estación invernal de cabeza de Manzaneda e ten que viaxar unha temporada aos Pirineos para estudiar de cerca as estación e é ali cando volve a nacer, il di que lle volven as ganas de vivir….
LT: Bon el era esquiador…eu tamén o fun…en efecto el era un gran amador do esquí….porque a neve é dunha pureza e dunha sinceridade absoluta. Nas neve non hai trampa nen cartón. A neve ñé dunhas entereza e dunha igualitariedade , valga a expresión, absoluta.Un se se sente fresco, non só no físico senón tamén no intelectual .un síntese rexuvenecido como se un voltara aos inicios da humanidade. É como unretorno ao virxe.Falábamos moito de neve tamén eu recordo eso…o que pas é que fai tantos anos que …agora sí vóveme o recordo de cómo falábamos da neve .Da limpeza e do seu poder rexenerativo.Vostede pas unha temporada na neve e volve novo.
XLSC: Despois volveu para Ourense e tiña unha tertulia no hotel Miño..
LT: El era de Allariz e voulle decir unha cousa que seguramente é…. fantástica. Allariz como Ribadavia foi unha vila de xudeos sefarditas .Pepe Suárez….eu vivín en Bulgaria tres anos entre xudeos sefarditas …,e eu atopaba nel como en outros …como este escritor Valente que é de preto de Allariz unha fibra que eu coñezo moi ben por ter vivido en Sofía entre eles… Eu cheguei a coñecer a mentalidade sutil , melancólica, fabulosa… E Pepe Suárez tiña unha mentalidade moi parexcida a mentalidade daqueles sefarditas. Fino, distinguido, profundo, melancólico, sesible, poeta. ..en fin todo o que lle dixen incluso fisicamente… Este é o meu punto de vista. Por certo Vicente Risco era outro xudeo típico…
XLSC: Bon como vostede sabe Pepe coñeceu a Risco ainda que non se entendera ben con el pos diferencias ideolóxicas…
LT: Risco completamente diferente. Era un reaccionario dos pes a cabeza. El foi a Belín cando eu estaba alí , foi estudiar cousas de etnografía nas que el era un sabio e vivíamos na mesma casa e ao atardecer nos reuníamos para facer algo para cear e tíñamos discusións…El era un antisemita furibundo e eu discutín con el e cando me empezaba a falar dos xudeos… e eso empezábao a corroer por dentro….e el ten unha historia dos xudeos, que eu vin, que é aparentemente obxectiva, pero por debaixo decia outras cousas….. con moita habilidade.Esas eran unhas discusións nas que se mostraba tremendamente antisemita. Era un reaccionario completo.Pepe era unha persoa liberal, un espíritu aberto e en eso coincidíamos plenamente.
LT: Alégrome tanto de telo recordado…Eu o quería moito…Non tivemos unha relación no tempo non moi prolongada no tempo peroi foi moi intensa e estábamos moi identificados cos problemas maís importantes que un poida ter. Era un gran tipo.
XLSC: ¿Vostede sabe algo sobre os seus documentais que tiña que facer en Galicia?
LT: Agora que recordo falábame das tomas ou fotos que tomara nun pobo de Ourense , Niñodaguía. Que reflectían a dor das mulleres aflixidas que levaban as olas para meter no forno e como a chuvia as defixo enriba das suas cabezas. O recordo moi ben posto que era una escea… unha traxedia.
A exteriorización do que sinte e pensa a través do medio técnico que utiliza e manexa marabillosamente
XLSC: Il cando morre atópanlle unha carta que viaxaba con el sempre no seu bolso.nesta carta pedías que o enterraran alí onde o atoparan nunha fosa comun sen riotos nen ccerimonias e poedíalle aos seus amigos que para recordalo escoitaran o Requiem de Fauré…
LT: Ese era el pasar pola vida sen molestar a ninguén e tratando de comprender a todos…Era un espíritu superior un anxo, un espíritu anxelico, e como tal sofriu. Sofría co del o co dos demaís , cos outros .O sofrimento dos outros era o seu sofrimento.Xa lle digo da ducia de persoas que eu coñecín.
Alegraríame que se fixera algo que recollera todo isto.
XLSC: Neso estamos recuperando cousas, como o arquivo que se pretendía vender…ou os negativos de Unamuno que mos devolveu o Doctor Nuñez Puerta, fillo do médico de Unamuno e que Pepe coñeceu en Galicia. Nel había unha contradición xa que por un lado decía que se desfixeran do arquivo ao morrer e por outra banda deixou dito en entrevistas que quería cedelo a unha futura fototeca galega. Seguimos no labor de que quede patrimonio cultural galego..Pero non é facil
LT: Hai que seguir loitando sabendo que a a maioría nunca pensará como a minoría.Eso non existiu nen existe en ningunha parte do mundo. Entón unha minoría ten que esforzarse por facer as cousas a pesar de que as autoridades, os que mandan…. a pesar de eso hai que facelo.
XLSC: Moi Orteguiana esa frase…
LT: Dicello alguen que tivo que loitar…bon non eu o noso grupo en circunstancias moitisimos piores, con moitísima maís incomprensión. Agora e unha delicia….claro que nunca chegamos a perfección. Agora é unha broma
XLSC: Moitas gracias e agradézolle….
LT: Non me ten nada que agradecer posto que para min é un pracer.Falar , evocar, recordar a Pepe Suárez, para min é un pracer. Esta charla que tiven con vostede, na que dixen cousas sen maior trascendencia pero que polo feito de evocar aquela figura extraordinaria e amigo Pepe Suárez, agradezcolle eu a visita.